ภควัท-คีตา ฉบับเดิม

บทที่ สิบสาม

ธรรมชาติ ผู้รื่นเริง และจิตสำนึก

โศลก 14

sarvataḥ pāṇi-pādaṁ tat
sarvato ’kṣi-śiro-mukham
sarvataḥ śrutimal loke
sarvam āvṛtya tiṣṭhati
สรฺวตห์ ปาณิ-ปาทํ ตตฺ
สรฺวโต ’กฺษิ-ศิโร-มุขมฺ
สรฺวตห์ ศฺรุติมลฺ โลเก
สรฺวมฺ อาวฺฤตฺย ติษฺฐติ
สรฺวตห์ — ทุกหนทุกแห่ง, ปาณิ — พระกร, ปาทมฺ — พระเพลา, ตตฺ — นั้น, สรฺวตห์ — ทุกหนทุกแห่ง, อกฺษิ — พระเนตร, ศิรห์ — พระเศียร, มุขมฺ — พระพักตร์, สรฺวตห์ — ทุกหนทุกแห่ง, ศฺรุติ-มตฺ — พระกรรณ, โลเก — ในโลก, สรฺวมฺ — ทุกสิ่ง, อาวฺฤตฺย — ปกคลุม, ติษฺฐติ — เป็นอยู่

คำแปล

ทุกแห่งหนล้วนเป็นพระกร พระเพลา พระเนตร พระเศียร และพระพักตร์ของพระองค์พระองค์ทรงมีพระกรรณอยู่ทุกหนทุกแห่ง องค์อภิวิญญาณทรงเป็นเช่นนี้ ทรงแผ่กระจายอยู่ในทุกสิ่งทุกอย่าง

คำอธิบาย

เสมือนดังดวงอาทิตย์ที่แผ่กระจายรัศมีของตนเองไปโดยไม่มีขีดจำกัด อภิวิญญาณหรือองค์ภควานฺก็เช่นเดียวกันทรงมีรูปลักษณ์ที่แผ่กระจายไปทั่ว และปัจเจกชีวิตทั้งหมดอยู่ในพระองค์เริ่มต้นจากปฐมบรมครูคือพระพรหมลงมาจนถึงมดตัวเล็กๆ มีพระเศียร พระเพลา พระกร และพระเนตรนับจำนวนไม่ถ้วน และมีสิ่งมีชีวิตนับจำนวนไม่ถ้วน ทั้งหมดล้วนอยู่ทั้งภายในและบนอภิวิญญาณ ฉะนั้นอภิวิญญาณทรงแผ่กระจายไปทั่ว อย่างไรก็ดีปัจเจกวิญญาณไม่สามารถกล่าวได้ว่าตนเองมีมือ มีขา และมีตาอยู่ทุกหนทุกแห่ง หากภายใต้อวิชชาโดยไม่รู้สึกตัวคิดว่ามือและขาของตนแผ่กระจายไปทั่วซึ่งมันเป็นไปไม่ได้ แต่เมื่อได้รับความรู้ที่ถูกต้องก็จะมาถึงระดับที่เข้าใจว่าความคิดของตนเองขัดแย้งกัน เช่นนี้หมายความว่าปัจเจกวิญญาณผู้มาอยู่ภายใต้สภาวะของธรรมชาติวัตถุมิใช่เป็นผู้สูงสุด องค์ภควานฺไม่เหมือนกับปัจเจกวิญญาณ พระองค์ทรงสามารถยื่นพระหัตถ์ของพระองค์ออกไปโดยไร้เขตจำกัดซึ่งปัจเจกวิญญาณทำไม่ได้ ใน ภควัท-คีตา พระองค์ตรัสว่าหากผู้ใดถวายดอกไม้ ผลไม้ หรือน้ำเพียงเล็กน้อยแด่พระองค์พระองค์จะทรงรับไว้ หากพระองค์ทรงอยู่ไกลมากแล้วจะสามารถรับสิ่งของไว้ได้อย่างไร นี่คือพระเดชของพระองค์ถึงแม้ว่าจะทรงสถิตที่พระตำหนักซึ่งอยู่ห่างไกลจากโลกนี้มากก็ยังทรงสามารถยื่นพระหัตถ์มารับสิ่งของที่เราถวาย นั่นคือพระเดชขององค์ภควานฺ ใน พฺรหฺม-สํหิตา (5.37) กล่าวไว้ว่า โคโลก เอว นิวสตฺยฺ อขิลาตฺม-ภูตห์ แม้ว่าทรงแสดงลีลาอยู่ในโลกทิพย์เสมอพระองค์ก็ยังทรงแผ่กระจายไปทั่ว ปัจเจกวิญญาณไม่สามารถอ้างว่าตนเองแผ่กระจายไปทั่ว ดังนั้นโศลกนี้ได้อธิบายถึงดวงวิญญาณสูงสุดซึ่งเป็นบุคลิกภาพสูงสุดแห่งพระเจ้าไม่ใช่ปัจเจกวิญญาณ