ธรรมชาติ ผู้รื่นเริง
และจิตสำนึก
โศลก 14
สารวะทะฮ พาณิ-พาดัม ทัท
สารวะโท ่คชิ-ชิโร-มุคัฺมฺ
สารวะทะฮ ชรุทิมัล โลเค
สารวัม อาพริทยะ ทิชทฺะทิฺ
สารวะทะฮฺ - ทุกหนทุกแห่ง, พาณิฺ - พระกร, พาดัมฺ - เพระเพลา, ทัทฺ - นั้น, สารวะทะฮฺ - ทุกหนทุกแห่ง, อัคชิฺ - พระเนตร, ชิระฮฺ - พระเศียร, มุคัฺมฺ - พระพักตร์, สารวะทะฮฺ - ทุกหนทุกแห่ง, ชรุทิ-มัทฺ - พระกรรณ, โลเคฺ - ในโลก, สารวัมฺ - ทุกสิ่ง, อาพริทยะฺ - ปกคลุม, ทิชทฺะทิฺ - เป็นอยู่
คำแปลฺ
ทุกแห่งหนเป็นพระกรและพระเพลาของพระองค์ พระเนตร พระเศียร และพระพักตร์ของพระองค์ พระองค์ทรงมีพระกรรณอยู่ทุกหนทุกแห่ง องค์อภิวิญญาณทรงเป็นเช่นนี้ ทรงแผ่กระจายอยู่ในทุกสิ่งทุกอย่าง
คำอธิบายฺ
เสมือนดังดวงอาทิตย์ที่แผ่กระจายรัศมีของตนเองไปโดยไม่มีขีดจำกัด อภิวิญญาณหรือองค์ภควานก็เช่นเดียวกัน ทรงมีรูปลักษณ์ที่แผ่กระจายไปทั่ว และปัจเจกชีวิตทั้งหมดอยู่ในพระองค์ เริ่มต้นจากปฐมบรมครูคือ พระพรหม ลงมาจนถึงมดตัวเล็กๆ มีพระเศียร พระเพลา พระกร และพระเนตรนับจำนวนไม่ถ้วน และมีสิ่งมีชีวิตนับจำนวนไม่ถ้วน ทั้งหมดอยู่ทั้งภายในและบนอภิวิญญาณ ฉะนั้น อภิวิญญาณทรงแผ่กระจายไปทั่ว อย่างไรก็ดี ปัจเจกวิญญาณไม่สามารถกล่าวได้ว่า ตนเองมีมือ มีขาและมีตาอยู่ทุกหนทุกแห่ง หากภายใต้อวิชชาโดยไม่รู้สึกตัว คิดว่ามือและขาของตนแผ่กระจายไปทั่ว ซึ่งมันเป็นไปไม่ได้ แต่เมื่อได้รับความรู้ที่ถูกต้อง ก็จะมาถึงระดับที่เข้าใจว่าความคิดของตนเองขัดแย้งกัน เช่นนี้หมายความว่า ปัจเจกวิญญาณผู้มาอยู่ภายใต้สภาวะของธรรมชาติวัตถุ มิใช่เป็นผู้สูงสุด องค์ภควานไม่เหมือนกับปัจเจกวิญญาณพระองค์ทรงสามารถยื่นพระหัตถ์ของพระองค์ออกไปโดยไร้เขตจำกัด ปัจเจกวิญญาณจะทำไม่ได้ ใน ภควัต-คีตาฺ พระองค์ตรัสว่า หากผู้ใดถวายดอกไม้ ผลไม้ หรือน้ำเพียงเล็กน้อยแด่พระองค์ พระองค์จะทรงรับไว้ หากพระองค์ทรงอยู่ไกลมาก แล้วจะสามารถรับสิ่งของไว้ได้อย่างไร? นี่คือพระเดชของพระองค์ ถึงแม้ว่าจะทรงสถิตที่พระตำหนักซึ่งอยู่ห่างไกลจากโลกนี้มาก ยังทรงสามารถยื่นพระหัตถ์มารับสิ่งของที่เราถวาย นั่นคือพระเดชขององค์ภควาน ใน บระฮมะ-สัมฮิทาฺ (5.37) กล่าวไว้ว่า โกโลคะ เอวะ นิวะสะทิ อคิฺลาทมะ-บํูทะฮฺ แม้ว่าทรงแสดงลีลาอยู่ในโลกทิพย์เสมอ พระองค์ยังทรงแผ่กระจายไปทั่ว ปัจเจกวิญญาณไม่สามารถอ้างว่าตนเองแผ่กระจายไปทั่ว ดังนั้น โศลกนี้ได้อธิบายถึงดวงวิญญาณสูงสุดซึ่งเป็นบุคลิกภาพสูงสุดแห่งพระเจ้า ไม่ใช่ปัจเจกวิญญาณ