ธรรมชาติ ผู้รื่นเริง
และจิตสำนึก
โศลก 6-7
มะฮา-บํูทานิ อฮังคาโร
บุดดิฺร อัพยัคทัม เอวะ ชะฺ
อินดริยาณิ ดะไชคัม ชะ
พันชะ เชนดริยะ-โกชะราฮฺ
อิชชฺา ดเวชะฮ สุคัฺม ดุฮคัฺม
สังกฺาทัช เชทะนา ดฺริทิฮฺ
เอทัท คเชทรัม สะมาเสนะ
สะ-วิคารัม อุดาฮริทัมฺ
มะฮา-บํูทานิฺ - ธาตุที่ยิ่งใหญ่, อฮังคาระฮฺ - อหังการ, บุดดิฺฮฺ - ปัญญา, อัพยัคทัมฺ - ไม่ปรากฏ, เอวะฺ - แน่นอน, ชะฺ - เช่นกัน, อินดริยาณิฺ - ประสาทสัมผัสต่าง ๆ, ดะชะ-เอคัมฺ - สิบเอ็ด, ชะฺ - เช่นกัน, พันชะฺ - ห้า, ชะฺ - เช่นกัน, อินดริยะ-โก-ชะราฮฺ - อายตนะภายนอก, อิชชฺาฺ - ความปรารถนา, ดเวชะฮฺ - ความเกลียด, สุคัฺมฺ - ความสุข, ดุฮคัฺมฺ - ความทุกข์, สังกฺาทะฮฺ - การรวมกัน, เชทะนาฺ - อาการแห่งชีวิต, ดฺริทิฮฺ - ความมั่นใจ, เอทัทฺ - ทั้งหมดนี้, คเชทรัมฺ - สนามแห่งกิจกรรม, สะมาเสนะฺ - โดยสรุป, สะ-วิคารัมฺ - มีผลกระทบซึ่งกันและกัน, อุดาฮริทัมฺ - ให้ตัวอย่างเพื่อแสดง
คำแปลฺ
ธาตุยิ่งใหญ่ทั้งห้า อหังการ ปัญญา สิ่งที่ไม่ปรากฏ ประสาทสัมผัสทั้งสิบและจิตใจ อายตนะภายนอกทั้งห้า ความต้องการ ความเกลียดชัง ความสุข ความทุกข์ ผลรวม อาการแห่งชีวิต และความมั่นใจ ทั้งหมดนี้โดยสรุปพิจารณาว่าเป็นสนามแห่งกิจกรรมและผลกระทบซึ่งกันและกันของมัน
คำอธิบายฺ
จากคำกล่าวของนักปราชญ์ผู้ยิ่งใหญ่ที่เชื่อถือได้ทั้งหลาย บทมนต์พระเวทและคำพังเพยของ เวดานธะ-สูทระฺ ในส่วนต่าง ๆ ของโลกนี้สามารถเข้าใจได้ดังนี้ก่อนอื่นมี ดิน น้ำ ไฟ ลมและอากาศเหล่านี้คือธาตุยิ่งใหญ่ทั้งห้า (มะฮา-บํูทะฺ) จากนั้นมีอหังการ ปัญญา และสามระดับแห่งธรรมชาติวัตถุในสภาวะที่ไม่ปรากฏ จากนั้นมีประสาทสัมผัสทั้งห้าที่รับความรู้ เช่น ตา หู จมูก ลิ้น และผิวหนัง จากนั้นมีประสาทสัมผัสที่ทำงานทั้งห้า คือ เสียง ขา มือ ทวารหนัก และอวัยวะสืบพันธุ์ จากนั้นที่เหนือไปกว่าประสาทสัมผัสมีจิตใจซึ่งอยู่ภายใน และอาจเรียกว่าประสาทสัมผัสภายใน ฉะนั้นเมื่อรวมจิตใจเข้าไปด้วยจะมีประสาทสัมผัสทั้งหมดสิบเอ็ด จากนั้นมีอายตนะภายนอกห้าคือ กลิ่น รส รูป สัมผัส และเสียง ตอนนี้ผลรวมของธาตุทั้งยี่สิบสี่นี้เรียกว่า สนามแห่งกิจกรรม หากผู้ใดทำการศึกษาวิเคราะห์ยี่สิบสี่สาขาวิชานี้เขาจะสามารถเข้าใจสนามแห่งกิจกรรมได้เป็นอย่างดี จากนั้นก็มีความต้องการ ความเกลียดชัง ความสุขและความทุกข์ ซึ่งเป็นผลกระทบซึ่งกันและกัน และเป็นผู้แทนของธาตุยิ่งใหญ่ทั้งห้าในร่างกายอันหยาบ ลักษณะอาการของชีวิตแสดงออกมาทางจิตสำนึกและความมั่นใจ ซึ่งเป็นปรากฏการณ์ของร่างที่ละเอียด เช่น จิตใจ อหังการ และปัญญา ธาตุอันละเอียดนี้รวมอยู่ในสนามแห่งกิจกรรม
ธาตุยิ่งใหญ่ทั้งห้าเป็นตัวแทนของอหังการ ซึ่งเป็นตัวแทนของระดับพื้นฐานของอหังการเรียกทางเทคนิคว่า แนวความคิดทางวัตถุหรือ ทามะสะ-บุดดิฺฺ หรือปัญญาในอวิชชา ยิ่งไปกว่านั้น ยังเป็นตัวแทนระดับที่ไม่ปรากฏของสามระดับแห่งธรรมชาติวัตถุ ระดับที่ไม่ปรากฏของธรรมชาติวัตถุเรียกว่า พระดานะฺ
ผู้ปรารถนาจะรู้ธาตุทั้งยี่สิบสี่โดยละเอียด พร้อมทั้งผลกระทบซึ่งกันและกันควรศึกษาปรัชญาอย่างละเอียดถี่ถ้วน ภควัต-คีตาฺ นี้ให้ไว้แต่เพียงบทสรุปเท่านั้น
ร่างกายเป็นตัวแทนของปัจจัยทั้งหลายเหล่านี้ และมีการเปลี่ยนแปลงหกขั้นตอนคือ ร่างกายเกิดขึ้นมา เจริญเติบโต เป็นอยู่ชั่วขณะ สืบพันธุ์ จากนั้นเริ่มเสื่อมลงและในที่สุดก็สูญสลายไป ดังนั้น สนามจึงเป็นวัตถุที่ไม่ถาวร อย่างไรก็ดี คเชทระ-กยะฺผู้รู้สนามหรือตัวเจ้าของสนามนั้นแตกต่างกัน