บทสรุป ภควัต-คีตา
โศลก 22
วาสามสิ จีรณานิ ยะทฺา วิฮายะ
นะวานิ กริฮณาทิ นะโร ‘พะราณิฺ
ทะทฺา ชะรีราณิ วิฮายะ จีรณานิ
อันยานิ สัมยาทิ นะวานิ เดฮีฺ
วาสามสิฺ - เสื้อผ้า, จีรณานิฺ - เก่าและขาด, ยะทฺาฺ - เช่นเดียวกัน, วิฮายะฺ - ยกเลิก, นะวานิฺ - เสื้อผ้าใหม่, กริฮณาทิฺ - ยอมรับ, นะระฮฺ - บุคคล, อพะราณิฺ - ผู้อื่น, ทะทฺาฺ - เช่นเดียวกัน, ชะรีราณิฺ - ร่างกาย, วิฮายะฺ - ยกเลิก, จีรณานิฺ - เก่าและไร้ประโยชน์, อันยานิฺ - แตกต่าง, สัมยาทิฺ -ยอมรับว่าเป็นความจริง, นะวานิฺ - ชุดใหม่, เดฮีฺ - เป็นรูปร่าง
คำแปลฺ
ดังเช่นบุคคลใส่เสื้อผ้าชุดใหม่ ยกเลิกหรือทิ้งชุดเก่าไป ในลักษณะเดียวกัน ดวงวิญญาณก็รับเอาร่างวัตถุใหม่มา และยกเลิกร่างเก่าที่ใช้ประโยชน์ไม่ได้
คำอธิบายฺ
การเปลี่ยนร่างของปัจเจกละอองวิญญาณเป็นที่ยอมรับว่าเป็นความจริงแม้กระทั่งนักวิทยาศาสตร์สมัยปัจจุบัน ผู้ที่ไม่เชื่อว่าดวงวิญญาณมีอยู่จริง ในขณะเดียวกันก็ไม่สามารถอธิบายแหล่งกำเนิดของพลังงานซึ่งมาจากหัวใจ แต่ยอมรับการเปลี่ยนแปลงของร่างกายอยู่ตลอดเวลา เริ่มปรากฏจากร่างทารกมาเป็นร่างเด็ก จากร่างเด็กมาเป็นร่างหนุ่มสาว จากร่างหนุ่มสาวมาเป็นร่างคนชรา และจากร่างคนชราก็เปลี่ยนย้ายไปอยู่อีกร่างหนึ่ง ดังที่ได้อธิบายไว้แล้วในโศลกก่อนหน้านี้ (2.13)
การเปลี่ยนแปลงโยกย้ายของปัจเจกละอองวิญญาณจากร่างหนึ่งไปสู่อีกร่างหนึ่งเป็นไปได้ ด้วยพระกรุณาธิคุณของอภิวิญญาณ อภิวิญญาณทรงทำให้ละอองวิญญาณสมปรารถนาเหมือนกับเพื่อนที่ปฏิบัติต่อเพื่อให้ได้สมความปรารถนา คัมภีร์พระเวทเช่น มุณดะคะ อุพะนิชัดฺ พร้อมทั้ง ชเวทาชวะทะระ อุพะนิชัดฺ ได้เปรียบเทียบอนุวิญญาณและอภิวิญญาณว่าเป็นเสมือนเพื่อนนกสองตัวที่เกาะอยู่บนต้นไม้ต้นเดียวกันนกตัวหนึ่ง (ปัจเจกวิญญาณ) กำลังกินผลไม้ของต้น และนกอีกตัวหนึ่ง (คริชณะ)ทรงเพียงแต่ทอดพระเนตรไปที่สหายของพระองค์เท่านั้น นกทั้งสองตัวถึงแม้ว่าจะมีคุณสมบัติเช่นเดียวกันแต่ตัวหนึ่งจะถูกยั่วยวนด้วยผลของต้นไม้วัตถุ ในขณะที่อีกตัวหนึ่งเพียงแต่ทรงเป็นพยานในกิจกรรมของเพื่อนนกเท่านั้น คริชณะคือนกพยานและอารจุนะคือนกที่กินผล ถึงแม้ว่าทั้งคู่จะเป็นเพื่อนกัน แต่นกตัวหนึ่งคงสถานภาพความเป็นนายและอีกตัวหนึ่งเป็นบ่าว การลืมความสัมพันธ์ของละอองวิญญาณเช่นนี้เป็นเหตุให้เราต้องเปลี่ยนตำแหน่งจากต้นไม้ต้นหนึ่งไปสู่ต้นไม้อีกต้นหนึ่ง หรือเปลี่ยนจากร่างหนึ่งไปสู่อีกร่างหนึ่ง ดวงวิญญาณ จีวะฺ ดิ้นรนต่อสู้ด้วยความยากลำบากบนต้นไม้แห่งร่างวัตถุ แต่ทันทีที่เขายอมรับนกอีกตัวหนึ่งว่าเป็นพระอาจารย์ทิพย์สูงสุด ดังเช่นอารจุนะทรงอาสามาศิโรราบยอมรับที่จะปฏิบัติตามคำสั่งสอนของคริชณะด้วยความสมัครใจ ทันใดนั้น นกบ่าวตัวนี้ก็จะมีอิสรภาพจากความโศกเศร้าทั้งมวล ทั้ง มุณดะคะ อุพะนิชัดฺ (3.1.2) และ ชเวทาชวะทะระ อุพะนิชัดฺ (4.7) ได้ยืนยันไว้ดังนี้
สะมาเน วริคเช พุรุโช นิมักโน
ฺ'นีชะยา โชชะทิ มุฮยะมานะฮฺ
จุชทัม ยะดา พัชยะทิ อันยัม อีชัม
อัสยะ มะฮิมานัม อิทิ วีทะ-โชคะฮฺ
“ถึงแม้ว่านกสองตัวจะอยู่บนต้นไม้ต้นเดียวกัน นกที่กินผลจะจดจ่อหมกมุ่นอยู่กับความวิตกกังวลและเศร้าสลดในฐานะเป็นผู้มีความสุขจากผลของต้นไม้ หากเป็นไปได้ที่เขาจะหันมาหาเพื่อนผู้ทรงเป็นองค์ภควาน และทราบถึงพระบารมีของพระองค์ ในทันใดนั้นนกที่ได้รับความทุกข์ทรมานอยู่นี้ก็จะมีอิสรภาพจากความวิตกกังวลทั้งปวง” มาบัดนี้อารจุนะทรงหันพระพักตร์เข้าหาพระสหายนิรันดรคริชณะ และเข้าใจ ภควัต-คีตาฺ จากพระองค์ ดังนั้น ด้วยการสดับฟังจากคริชณะ อารจุนะทรงสามารถเข้าใจถึงพระบารมีอันสูงส่งของพระองค์ และมีอิสรภาพจากความเศร้าโศกทั้งปวง
ณ ที่นี้ องค์ภควานทรงแนะนำให้อารจุนะอย่าได้โศกเศร้าต่อการที่พระอัยกาและพระอาจารย์จะมีการเปลี่ยนร่าง อารจุนะทรงควรยินดีกับการสังหารร่างกายของพวกท่านในการต่อสู้เพื่อคุณธรรม เพื่อที่ท่านเหล่านี้จะได้ชำระล้างผลแห่งกรรมทั้งปวงจากกรรมของร่างกายในอดีต ผู้ที่ได้สังเวยชีวิตบนแท่นบูชาหรือในสมรภูมิที่เหมาะสมเป็นผู้ชำระล้างผลกรรมของร่างกายได้ในทันที และเลื่อนขึ้นไปมีคุณภาพชีวิตที่สูงกว่าฉะนั้น จึงไม่มีเหตุผลที่อารจุนะทรงต้องเศร้าโศกเสียใจ