บทสรุป ภควัต-คีตา
โศลก 60
ยะทะโท ฮิ อพิ คะอุนเทยะ
พุรุชัสยะ วิพัชชิทะฮฺ
อินดริยาณิ พระมาทีนิ
ฮะรันทิ พระสะบัฺม มะนะฮฺ
ยะทะทะฮฺ - ขณะที่พยายาม, ฮิฺ - แน่นอน, อพิฺ - ถึงแม้ว่า, คะอุนเทยะฺ - โอ้ โอรสพระนางคุนที, พุรุชัสยะฺ - ของมนุษย์, วิพัชชิทะฮฺ - เต็มไปด้วยความรู้ที่แยกแยะ, อินดริยาณิฺ - ประสาทสัมผัส, พระมาทฺีนิฺ - เร่าร้อน, ฮะรันทิฺ - โยน, พระสะบัมฺ - โดยการบังคับ, มะนะฮฺ - จิตใจ
คำแปลฺ
โอ้ อารจุนะ ประสาทสัมผัสนั้นรุนแรงและรวดเร็วมาก จนสามารถบังคับนำพาจิตใจให้เตลิดเปิดเปิงไป แม้จิตใจของผู้มีดุลยพินิจที่พยามยามควบคุมมัน
คำอธิบายฺ
มีนักบุญผู้คงแก่เรียน นักปราชญ์ และนักทิพย์นิยมมากมายที่พยายามเอาชนะประสาทสัมผัส แต่ถึงจะพยายามอย่างไร แม้ผู้เก่งกาจที่สุดบางครั้งยังพ่ายแพ้ตกลงมาเสพสุขทางประสาทสัมผัสวัตถุอันเนื่องมาจากจิตใจที่หวั่นไหว แม้แต่ วิชวามิทระ ผู้เป็นทั้งนักปราชญ์ที่ยิ่งใหญ่และโยคีที่สมบูรณ์ได้ถูกนาง เมนะคา ยั่วยวนให้ไปเสพสุขทางเพศ ถึงแม้ว่าโยคีพยายามจะควบคุมประสาทสัมผัสด้วยการบำเพ็ญเพียรอย่างหนักและฝึกโยคะด้วยวิธีการต่าง ๆ แน่นอนว่ามีตัวอย่างคล้ายคลึงกันนี้อีกมากในประวัติศาสตร์โลก ฉะนั้น จึงเป็นการยากมากที่จะควบคุมจิตใจและประสาทสัมผัสโดยไม่มีคริชณะจิตสำนึกอย่างสมบูรณ์ หากไม่ใช้จิตใจทำสมาธิอยู่ที่คริชณะเราจะไม่สามารถหยุดกิจกรรมทางวัตถุได้ ชรี ยามุนาชารยะ นักบุญและสาวกผู้ยิ่งใหญ่ได้ให้ตัวอย่างเชิงปฏิบัติดังนี้
ยัด-อวะดิ มะมะ เชทะฮ คริชณะ-พะดาระวินเดฺ
นะวะ-นะวะ-ระสะ-ดฺามะนิ อุดยะทัม รันทุม อาสีทฺ
ทัด-อวะดิ บะทะ นารี-สังกะเม สมารยะมาเนฺ
บฺะวะทิ มุคฺะ-วิคาระฮ สุชทํุ นิชทีวะนัม ชะฺ
“ตั้งแต่นำจิตใจมาปฏิบัติรับใช้พระบาทรูปดอกบัวขององค์ชรีคริชณะอาตมาได้รับความสุขในอารมณ์ทิพย์ที่สดใหม่อยู่เสมอ เมื่อใดที่เริ่มคิดถึงเรื่องเพศสัมพันธ์กับผู้หญิงอาตมาจะเมินหน้าหนีทันที และถ่มน้ำลายให้กับความคิดเช่นนี้”
คริชณะจิตสำนึกมีความสวยงามแบบทิพย์จนทำให้ความสุขทางวัตถุหมดรสชาติไปโดยปริยาย เหมือนกับคนที่หิวโหยเมื่อได้รับประทานอาหารที่มีคุณค่าทางอาหารในปริมาณที่เพียงพอจะรู้สึกพึงพอใจ มะฮาราจะ อัมบะรีชะ ทรงได้รับชัยชนะจากโยคีผู้ยิ่งใหญ่ ดุรวาสา มุนิ เพียงเพราะว่าจิตใจของพระองค์ทรงปฏิบัติอยู่ในคริชณะจิตสำนึก (สะ ไว มะนะฮ คริชณะ-พะดาระวินดะโยร วะชามสิ ไวคุณธฺะ- กุณานุวารณะเนฺ)